«قرآن مشعلى است كه نور آن هرگز خاموش نمى‏گردد، چشمه زاينده‏اى است كه واردان از آن نمى‏كاهند، نشانه‏هايى است كه روندگان بى‏آن‏ها راه نمى‏يابند، دليل كسى است كه به آن سخن گويد، فيروزى كسى است كه آن را حجت آورد، نگه‏دارنده كسى است كه به آن عمل كند، سپر كسى است كه آن را دربرگيرد، دانايى كسى است كه آن را در گوش دارد. همانا قرآن كان ايمان و كانون آن، سنگ‏هاى بناى اسلام و پايه آن، ميدان‏هاى حق و راه‏هاى آن است.» (1)

نخست دلايل ضرورت شناخت قرآن و امكان بررسى، تدبر و تفكر درباره آن را با دقت‏بررسى مى‏كنيم، سپس به پژوهش و جست وجوى راه كارها و ابزارهاى فهم صحيح اين كتاب با عظمت مى‏پردازيم.
دلايل ضرورت شناخت و شناخت‏پذيرى قرآن و جست و جوى راه‏كارهاى تفسير و تحصيل مقاصد خداوندى را در يك نگاه كلى، مى‏توان موارد ذيل دانست:
1- قرآن كريم، تنها معجزه جاويدان و سند حقانيت اسلام و گواه صدق رسول خاتم(ص) است كه طى آياتى، جن و انس را به هماوردى فراخوانده، (2) عدم امكان آن را اعلام داشته است و ضرورت آشنايى با موارد ياد شده، لزوم شناخت قرآن و امكان شناخت آن را ضرورى مى‏نمايد.
2- قرآن خود را برابر نواميس فطرت معرفى كرده(روم:30) و بشر را به شناخت آن فرامى‏خواند. جست و جوى فطرت ضرورت شناخت قرآن را لازم و امكان‏پذيرى آن را آشكار مى‏سازد.
3- با توجه به اينكه راه‏كارهاى شناخت‏بشرى (حس، تجربه، عقل، شهود و...) در عرصه جهان‏شناسى و حقايق نهفته در آن ناتوان است، تنها راه‏كار مطمئن و دقيق، روزنه حقيقت‏نماى وحى است كه انسان را بدان رهنمون مى‏گردد. (3)
4- با توجه به خدشه‏دار شدن سنت رسول خدا(ص) در جريان نامبارك سقيفه، (4) اين تنها قرآن است كه از صدر اسلام تاكنون و تا ابد، از گزند تحريف مصون بوده و آيينه تمام‏نماى اسلام است. از اين‏رو، شناخت آن ضرورى مى‏باشد.
5- از آن‏جا كه قرآن كريم در تمام عرصه‏هاى زندگى بشرى، قوانين جاويدان حياتى عرضه كرده، (5) شناخت كامل آن ضرورى است.
6- قرآن كريم داراى اعجاز بيانى است و از اين ره‏گذر، عقول و دل‏هاى بزرگ و والا را چون نيروى مغناطيسى مجذوب خويش مى‏سازد. از اين‏رو، براى فراهم آوردن زمينه چنين جذبه و گرايشى براى عشاق انوار ربوبى، شناخت قرآن ضرورى مى‏نمايد. (6)
7- از آنجا كه انسان همواره براى نيل به جوار قرب حق در حركت‏بوده (7) و حركت نيز به شناخت ژرف و دقيق نيازمنداست (8) و از سوى ديگر، قرآن كريم در ضمن آيه‏هايى، همگان را به تدبر و تفكر و انديشه در آيات خود دعوت كرده، (9) بى‏توجهى بدان را گناه شمرده و غافلان از آن را مورد نكوهش قرار داده، همچنين قرآن خود را «تبيان كل شى‏ء» معرفى كرده و همه اهل عالم را بدان نيازمند مى‏داند، (10) اين موارد، شناخت آن را ضرورى و لازم مى‏گرداند.
8- قرآن كريم از سوى پروردگار بى‏نياز فرود آمده و از هر نوع كلام بشرى بى‏نياز بوده و ديگر دانش‏هاى بشرى بدان نيازمند است. بنابر اين، شناخت قرآن از نيازهاى ضرورى و اصيل بشرى است. (11) از يك‏سو، در حوزه اسلامى، ارزيابى هرانديشه‏اى، حتى سنت رسول خدا(ص)، به قرآن واگذار شده و اين خود مساله شناخت قرآن را ضرورى مى‏نمايد. (12) از سوى ديگر، در قرآن كريم به فرض نزولش بر مردگان و جمادات بى‏روح، از تسليم‏پذيرى آنان سخن گفته، در مقام نكوهش انسان برآمده و از سرپيچى و تمرد وى شكوه نموده است. بنابراين، بر اساس عقل، كتاب، سنت، تاريخ، تجربه، حس و فطرت سليم بشرى، شناخت قرآن لازم بوده و هيچ‏كس در هيچ زمان و هيچ شرايطى، از آن بى‏نياز نيست.

قرآن كريم در يك فراخوانى عمومى، جن و انس را به مطالعه و فهم خود دعوت كرده و خود را شناخت‏پذير و قابل فهم معرفى مى‏نمايد، چنان كه در آياتى خود را چنين معرفى مى‏كند:
راهنماى مردمان; (13) خودنما و ديگر نما; (14) روشنگر مردمان; (15) داور ميان متخاصمان; (16) نشانه بزرگ حق; روشنى‏بخش جامعه; (17) فرقان و فاصل حق و باطل; (18) مايه بيدارى و هوشيارى مردم; (19) مايه تفكر و شكوفايى عقل; (20) زمينه تدبر ژرف; مايه تذكر و پندآموزى بشر; (21) راهى استوار به سوى حق، تقواپيشگى و حيات معقول معنوى; (22) نورى روشنگر از سوى پروردگار عالم و پيام ربوبى (23) معرفى كرده و براى اثبات دعوى خود، اقامه برهان مى‏نمايد; و تبيان همه اشيا و حقايق، بيان كننده هر خشك و تر و جامع همه مفاهيم حقوقى در گستره خود.
قرآن اصول تفسير خود را در سه اصل اساسى مى‏داند: قرآن با قرآن، قرآن با عقل، و تدبر و تفكر و بررسى. (24)

قرآن كريم راه‏كار تفسيرى خود را طى آياتى، چنين بيان كرده است: «ان علينا جمعه وقرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه ثم ان علينا بيانه‏» (قيامت:17-19); به راستى، گردآورى و تلاوت قرآن برعهده ماست. پس هنگامى كه آن را مى‏خوانيم تو قرائت ما را پيروى كن، آن‏گاه در بيان مقاصد و مفاهيم آن، از ما پيروى نما. (25)
بر پايه اين آيه، تفسير قرآنى را خود خداوند به عهده گرفته و در آيات ديگرى، آن را برعهده رسول الله(ص) نهاده است. آيه‏هاى 44 و 64 سوره نحل و آيه‏هاى 15 و19 سوره مائده بر اين مطلب صادق‏اند; چرا كه بر اساس اين آيات و آيه 2 سوره جمعه،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران و ديگر آيات مشابه، بيان مقاصد قرآن كريم به عنوان يكى از مهم‏ترين، بزرگ‏ترين و بنيادى‏ترين وظايف رسالت تلقى شده است; يعنى، تلاوت، بيان مقاصد، تعليم آن و تزكيه مسلمانان همراه با آموزش حكمت اساس رسالت، بلكه تمام آن مطرح گرديده و كوتاهى در بيان آنچه نزول يافته، هم‏چون عدم ابلاغ آن (26) تلقى گرديده است. واضح است كه ميان اين دو ملازمه عقلى حاكم است; زيرا از سويى، بيان مقاصد و حقايق قرآن را خود ذات اقدس ربوبى برعهده گرفته و از سوى ديگر، بيان آن را به طور كامل، به عهده رسول خاتم(ص) نهاده و براى آن بزرگوار تفصيل داده است. بنابراين، آياتى از قرآن، آيات ديگر را تفسير مى‏نمايد و يكى از منابع اساسى و بنيادين تفسير قرآن خود قرآن است.
دومين منبع تفسيرى قرآن، رسول خاتم(ص) است، چنان كه در آيات 44 و 64 سوره نحل،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران، 15 و19 مائده و ديگر آيات آمده است.
از نظرگاه تاريخى نيز شواهد فراوانى در دست است كه رسول خدا(ص) به دنبال قرائت آيات، تفسير و مقاصد آن‏ها را نيز براى صحابه و به‏ويژه اميرالمؤمنين(ع)، بيان مى‏فرمود. روايت عبدالرحمن السلمى (ت 72 ه.ق) از برخى صحابه هم‏چون عثمان و ابن مسعود و ديگران - مبنى بر اين‏كه ياران پيامبر(ص) هنگام آموزش قرآن، همين كه ده آيه فرامى‏گرفتند، به آموختن تفسير آن از رسول‏خدا(ص) مى‏پرداختند، آن گاه به سراغ فراگيرى آيات ديگر مى‏رفتند- (27) مؤيد اين مدعاست.
سيوطى نيز به گزارش از ابونعيم اصفهانى از قول اميرالمؤمنين(ع) مى‏گويد: به خدا سوگند، آيه‏اى بر محمد(ص) فرود نيامد، مگر آن‏كه من فهميدم كه در مورد چه كسانى و در كجا فرود يافته است; چرا كه خداوند به من دلى خردمند و زبانى مسؤول عنايت فرموده است. (28)
گزارش ابن مسعود درباره آيه «الذين آمنوا ولم يلبسوا ايمانهم بظلم‏»، (انعام:82) - كه صحابه را نااميد مى‏گردانيد و رسول خدا(ص) «ظلم‏» را به شرك تفسير فرمود - نيز دليل بر اين مطلب است.
بنابراين، راه‏كار خود قرآن در تفسير خويش، همان تفسير آيه با استفاده از تدبر در آيات و استنطاق آن‏ها از مجموع آيات مربوط به موضوع و بيانات رسول خدا(ص) است.

همان‏گونه كه قرآن كريم بيان خويش را خود عهده‏دار شده، به بيان رسول خدا(ص) نيز حجيت‏بخشيده و ايشان نيز به بيان ائمه اهل‏بيت: حجيت و اعتبار داده‏اند. (29) بنابراين، چنين نتيجه مى‏گيريم كه:
1- قرآن روشن است و در آياتش هرگز اختلافى نيست.
2- در صورت بروز اختلاف، در بيان فهم مقاصد آن، مرجع نهايى حل اختلاف، رسول خدا(ص) و اهل‏بيت عصمت: مى‏باشند; پيشوايانى كه در آموزش خود از خطا و نسيان و گناه معصوم و مصونند و قهرا روش تفسيرى آنان همان روش ارائه شده در قرآن است. ائمه دين: به پيروى از قرآن و رسول خاتم(ص) اين روش را در آموزش‏هاى خود به ياران خويش انتقال دادند.
رواياتى مانند «انما نزل القرآن ليصدق بعضه بعضا» و «ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض‏» (30) اين‏مطلب را تاييد مى‏نمايد و اين غير از تفسير به راى - كه ممنوع است - مى‏باشد; چرا كه در اين روش، مفسر نخست آيات مورد نظر را استنطاق مى‏كند و احاديث ائمه اهل بيت: را مى‏نگرد و پس از آشنايى به روش آنان، با استفاده از قرآن و سنت و عقل و تدبر، به تفسير آيات مى‏پردازد. (31) آنان كه درباره قرآن به انواع تناقض‏ها دچار آمده و در مورد آيات الهى به ناروا، سخن گفته‏اند و گاهى به تناقض برخى آيات با برخى ديگر و يا با سنت رسول خاتم(ص) حكم كرده و يا سنت را در ارتباط با خودش و يا با عينيت تاريخى دانسته‏اند، همه از بى‏اطلاعى و از عدم آشنايى آنان با روش تفسيرى خواندن وحى بوده است. قرآن كريم هرگونه اختلاف و تناقض را از دامن پاك خود دور دانسته و در مقام تحدى، براى اثبات‏اعجازبيانى‏و حقانيت‏خود، بدان استدلال مى‏فرمايد. (32)

قرآن كتابى است دردآشنا و شفابخش; مانند داروخانه‏اى كه براى همه امراض دارويى ويژه دارد، اما بايد درد و دارو را شناخت تا درمان مؤثر واقع شود. در بيمارى‏هاى روحى و معنوى نيز چنين است. دواى هر دردى آيه‏اى خاص است; آيه‏اى متناسب با آن درد. و شايد يكى از دلايل نزول تدريجى قرآن كريم در طول‏23 سال همين باشد و علت مراتب نزول و مراحل آن به صورت دفعى و تدريجى و به دو صورت مجمل و مفصل، (33) روح و حقيقت تعين نايافته قوانين جهاد و دفاع و قوانين مالى يا جنايى در ارتباط با گروه‏هاى گوناگون الحادى و مسلمان در طول‏23 سال نيز همين موضوع باشد.
گوناگونى‏استدلال‏هاو موضع‏گيرى قرآن در برابر كفار قريش، يهود و ملحدان، منافقان و بيماردلان نيز همين بود. بنابراين، هر جاكه‏آيه‏هامتناسب با نيازها و روحيه‏ها و زمان‏ها تلاوت‏گردند و درآن‏هاتدبرلازم‏بشود،هيچ‏گونه‏تناقضى‏در آن احساس نمى‏گردد.

اگر هدف پژوهشگر تنها قرائت و روخوانى قرآن باشد با تسلط بر قواعد قرائت‏بدان نايل مى‏گردد. اگر هدف او بالاتر از اين و در حد فهم احكام و مفاهيم بلند قرآن باشد، در اين صورت، بايد با آموزش قواعد اصول الفقه مدار دلالت‏ها را از قبيل عام و خاص، مطلق و مقيد، ناسخ و منسوخ و... بازشناسد. (34) و اگر هدف او فقه اكبر و يك نطاق گسترده‏ترى باشد، بايد فراتر از مراحل سه‏گانه اصول الفقه (بحث دليليت، دلالت، و تعارض ادله) حركت كند و در سطح گسترده و كلان، مساله را مطرح نمايد تا با مطالعه نظام‏هاى اسلام، به صورت يك مجموعه به هم‏پيوسته و داراى روح واحد، روح واقعى اسلام را در پرتو مجموعه آيات و روايات كشف كرده، در حريم كبريايى قرآن و اسلام ماوا بگيرد و به درجه تفقه در دين نايل گردد. (35)
بنابر اين، اگر در انديشه فهم اغراض و اهداف قرآن و اسلام باشيم، بايد در جست و جوى اصول روشمند ديگرى باشيم و به كمك آن‏ها، به اغراض و مقاصد بلند كلام خدا پى ببريم; چرا كه قرآن و سنت در يك افق تاريخى ويژه، براى هدايت انسانيت تا ابد نزول يافته و شناخت افق تاريخى عصر نزول در فهم آن تعيين‏كننده است. از اين ره‏گذر است كه امام(ع) فقه متعالى را چنين توصيف مى‏نمايد: «انتم افقه الناس اذا عرفتم معانى كلامنا»; (36) شما فقيه‏ترين مردم هستيد، هرگاه معانى سخنان ما را دريابيد.

با بررسى سيره معصومان: و واقعيات عينى روشن مى‏شود كه روش «تفسير قرآن با قرآن‏» كارسازترين راه فهم قرآن و كشف مقاصد آن است. البته اين روش دشوارى‏هاى فراوانى دارد كه اگر بر اساس اصول صحيح و قانونمند عمل نشود، موفقيتى نخواهد داشت; زيرا:
1- برخى‏ازآيات‏تنهايك‏باردرقرآن‏نزول‏يافته‏وهم‏گونى‏ندارد.
2- فهم كامل و نهائى قرآن در انحصار راسخان در علم و ثقل كبير است. بايد با رجوع بدانان از آن بهره‏مند شد. پس صرف مقارنه آيات (37) نمى‏تواند كارساز باشد.
3- قرآن داراى ظهر و بطن است كه اين بطون در برخى روايات تا هفتاد مرتبه ذكر شده است: «ان للقرآن ظهرا و بطنا ولبطنه بطنا الى سبعة ابطن او سبعين.»; (38) به راستى، قرآن داراى ظاهر و باطنى است و باطن آن داراى بطنى ديگر تا هفت و يا هفتاد بطن.
4- با صرف نظر از روايات ظهر و بطن، عمق معانى قرآن با قلت لفظ (بليغ بودن) آن، غموض ويژه‏اى را بر آن افزوده است و آيات تدبر و تفكر و... نشانگر اين واقعيت است; چرا كه مقاصد قرآن كريم بسى دورتر و فراتر از افق فكرى انسان خاكى است; هرقدر پيش بتازد هنوز اندر خم يك كوچه است.

به منظور دست‏يابى به مفاهيم آيات، رعايت اصول ذيل لازم است:
الف - جمع‏آورى آيات هم‏خانواده (نظاير و اشباه) از طريق معاجم قرآن;
ب - تفسير آيات متناظر به كمك يكديگر;
ج - عرضه متشابهات بر محكمات بر پايه «هن ام الكتاب‏» (آل‏عمران:7) (39) شده‏اند;
د - استفاده بهينه از ظهور و سياق آيات در مجموع قرآن كه البته ذوق و سليقه و هوشيارى ويژه‏اى مى‏طلبد و بدون آن، حتى درك مفاهيم نيز مقدور نخواهد بود.

با به كارگيرى اصول چهارگانه مزبور، تنها دست‏رسى به مفاهيم آيات امكان‏پذير است، اما به دست آوردن مقاصد نهائى خداوند و تعيين مصاديق آنها تنها از طريق رجوع به سنت و عترت، (40) كه عدل قرآن و قرين و ترجمان آنند، ميسر است. آنان به دليل رسوخ در علم، با مقاصد آيه‏ها آشنا بوده و اين پيوسته تا ابد ادامه خواهد داشت و براى هر نسلى آيه‏اى است كه آن را تلاوت مى‏نمايد و با مرگ مصداقى، مصداق ديگر به وجود مى‏آيد.
بنابر آن‏چه ذكر شد، مى‏توان گفت كه مراد از ظهر و بطن در اين دسته از روايات، همان مصاديق آشكار و نهان است كه چون شب و روز در تبادلند و منظور از راسخان در علم همان خاندان عصمت و طهارت: هستند كه بر دانش متشابهات و ظهر و بطن و تاويل و تنزيل آگاهند و ديگران از آن محروم. (41)

در انديشه بيش‏تر مفسران، به ويژه پيشينيان، «تنزيل‏» ظواهر و «تاويل‏» خلاف آن و يا محكمات و متشابهات تلقى شده است. برخى از بزرگان «تاويل‏» را به واقعيت عينى آيات تفسير كرده‏اند و ديديم بر پايه احاديث ائمه اهل‏بيت:، قرآن داراى تنزيل است; يعنى، در مورد گروهى نزول يافته و تاويل دارد; يعنى، عده‏اى هستند كه اين آيه بدانان بازمى‏گردد. به عبارت ديگر، تعيين مصداق دانش ارجمند تاويل - هم‏چون دانش ظهر و بطن (باز گردانيدن مفاهيم به مصاديق تازه) - تنها كار را سخان در علم است. بنابراين مى‏توان گفت كه «تنزيل‏» يعنى، مصاديق گذشته و «تاويل‏» يعنى، مصاديق آينده. (42) و اين مطلب از قانون جرى و اطباق نيز استفاده مى‏گردد. (43)

در راه‏كار تفسيرى قرآن به قرآن نيز رجوع به عترت رسول خدا(ص) از ضروريات است; زيرا:اولا، قرآن ظهر و بطن، تاويل و تنزيل و جرى و اطباق دارد و دانش آن در انحصار عترت پيامبر(ص) است كه روايات بر آن دلالت دارد. (44)
ثانيا، بنابر اين كه حقايق و تاويل و بطون قرآن را تنها «مطهرون‏» مى‏توانند مس نمايند (45) و «مطهرون‏» بر اساس آيه تطهير (احزاب:33) خاندان عصمت و طهارت: على و زهرا و فرزندان معصوم آنان‏اند، (46) بنابراين، رجوع به آنان در تفسير قرآن به قرآن، بديهى و الزامى است.
ثالثا، بيان قرآن بر پايه خود قرآن، به عهده رسول خدا و اهل بيت او: نهاده شده و رسول خدا(ص) اقوال اهل بيت: را حجيت و اعتبار بخشيده است. (47)
رابعا آياتى از قرآن منطق رسول خدا(ص) را منطق وحى و عين آن مى‏داند. «ما ينطق عن الهوى‏»(نجم:3) و آياتى، پيروى از رسول خدا(ص) و اولوالامر را واجب شمرده و در صورت اختلاف امت‏بدانان ارجاع داده شده است.(نساء:59)

برخى ظهر و بطن قرآن را به «معانى و مفاهيم‏» توجيه و تفسير كرده‏اند. اما اين مستلزم دور و يا تسلسل باطل است; زيرا هر مفهومى را در نظر بگيريم، خود آن نيز ظهر و بطن خواهد داشت. بنابر اين، شايد مراد از ظهر مصاديق بارز و منظور از بطن، مصاديق نهان باشد. اين مطلب از پرسش فضيل بن يسار و خثيمه از امام باقر(ع) به خوبى روشن است كه امام(ع) بطن را به مصاديق نهفته و ظهر را به مصاديق ظهور يافته تفسير نمودند. (48) دليل اين مطلب آن است كه «تاويل‏» همان مصداق است و حديث «انت تقاتل على تاويله كما قاتلت على تنزيله‏» (49) درباره اميرمؤمنان(ع) هم به همين مصداق تفسير شده است; چه آن‏كه مسلمانان بر سر مفاهيم قرآن نزاعى نداشتند، بلكه نزاع آن‏ها بر سر مصاديق آن‏ها بوده است. از اين‏رو، در حديث فضيل فرمود: «مراد از ظهر و بطن همان تاويل (مصاديق) است كه برخى سپرى شده و ظهور يافته و برخى ديگر هنوز در خفا بوده و سر نرسيده است.»
و در حديث‏خثيمه، فرمود: قرآن در تمام ادوار بر همه اقوام شامل شده، جارى رجوع به سنت و عترت در تفسير قرآن و همان تفسير منطق وحى به كمك منطق ديگر وحى است; چرا كه فهم مصاديق و بطون قرآن نيازمند بيان رسول خدا(ص) از طريق ارجاع متشابهات به محكمات است و دانش اين ارجاع در انحصار او و خاندان گرامى ايشان مى‏باشد. اين مساله در تمام قرآن جريان دارد; زيرا اقرار و پذيرش آن در يك مورد، مستلزم پذيرش آن در همه آيات است و اهل‏بيت: مطمئن‏ترين راه وصول به نور و حقيقت قرآن، و مردم بر حسب تفاوت فكرى خود، نيازمند ابزارى مطمئن و صحيح مى‏باشند.

بر حسب آن‏چه ذكر گرديد، تفسير صحيح و رسيدن به مقاصد الهى به مقدماتى نيازمند است; از جمله:
الف - احاطه كامل بر مقدمات علمى تفسير;
ب - تدبر در آيات;
ج - ارتباط پيوسته و پايدار با مجارى وحى (قرآن و عترت:)اينك به طور فشرده، درباره آن‏ها بحث مى‏شود:
تفكر و تدبر در قرآن به مواردى نيازمند است تا به نتيجه كامل و كارساز برسد. آن موارد عبارتند از:
1- تفكر در سوره‏ها از حيث زمان و مكان نزول، افق نزول، مخاطبان، مصاديق نخستين، شان نزول و سياق آيات; سنجيدن آيات با ويژگى‏هاى مخاطبان نخستين كه آيا مضمون آيات با آن ويژگى‏ها وفق مى‏دهد (در نظر گرفتن عنصر زمان و مخاطبان.)
با بررسى موارد نزول آيات، از جنبه فكرى، عقلى، خيالى، قلبى، روحى، اقتصادى و اجتماعى مى‏توانيم به موضوع سوره نزديك‏تر شويم. اين مساله بسيار مهم است و بدون ارزيابى، هيچ موفقيتى به دست نمى‏آيد، به ويژه اگر دقت كنيم كه ترتيب آيات بدين صورت بر پايه حكمت‏خداوند حكيم است و رمز و رازى دارد. (50)
به عنوان نمونه، به ترتيب شگفت‏انگيز آيات سوره مباركه حمد توجه كنيد:
الف - ستايش خداوند آن‏گونه كه هست;
ب - اظهار اخلاص در عبادت;
ج - تقاضاى ايصال به مطلوب. (51)
2- تفكر در آيه‏هاى يك سوره به صورت مجموعه‏هاى كوچك، به همان روشى كه در سوره‏ها گفته شد، يعنى ارتباط تنگاتنگ آيات با هم‏ديگر. اين قسمت از بحث‏به قدرى با اهميت است كه دانشمندان بلاغت آن را «انحصار در شناخت فصل و وصل‏» دانسته‏اند. در اين مرحله، بايد به كيفيت ترتيب قرآن به صورت حاضر، كه يك نظم توقيفى است، عنايت ويژه كرد. (52)
3- تفكر در ارتباط با اجزاى آيه‏ها با يكديگر و اجزاى يك آيه با ديگر اجزاى آن; قرآن داراى يك هدف كلى است و هر سوره و آيه، حتى صدر و ذيل هر آيه و هر سوره، ضمن اشتراك در هدف مافوق خود، خود نيز داراى يك هدف ارجمند است كه با اشراف به آن اهداف، انسان مى‏تواند به هدف كلى قرآن (هدايت انسان به مقاصد الله) و ديگر اهداف جزئى و كلى آن پى ببرد. اين مرحله به حدى مهم است كه اگر يك حرف آن جا به جا گردد، ديگر آن خاصيت هدايتى را نخواهد داشت. از اين‏رو، مى‏گويند تحريف قرآن عملا امكان‏پذير نيست.
4- مرحله بعدى بررسى صدر و ذيل سوره‏ها و آيه‏ها و مقايسه ميان احتمالاتى است كه در مورد آيه يا سوره داده مى‏شود. (53)
در خاتمه اين بحث، به حديث امام صادق(ع) اشاره مى‏كنيم كه فرمود: «ان هذا القرآن منار الهدى و مصابيح الدجى فليجل جال بصره و يفتح للضياء فان التفكر حياة قلب البصير كما يمشي المستنير فى الظلمات بالنور.» (54)

1- ايمان و باور به حقانيت و وحيانى بودن قرآن: چرا كه ناپاكان و بيماردلان از درك آن محرومند. (55) اما همه آيات و حروف و زير و زبر آن با مؤمن سخن مى‏گويد و روح و دل و عقل و همه وجود او را به تفكر و احساس وامى‏دارد. خداوند، خود فرمود: «هدى للمتقين.» (بقره:2)
چنين ايمانى عارفانه به قرآن، روح مفسر را به نور قرآن روشن مى‏گرداند و با اين نور، به مقصد مى‏رسد. خداوند فرمود: «ولكن جعلناه نورا نهدي به من نشاء من عبادنا.» (شورى: 52) در اين مرحله، مفسر علاوه برداشتن ايمان راستين، بايد عوامل بازدارنده را نيز از خود دور سازد; مانند: پيروى از هواى نفس، تحميل راى خود بر قرآن، تعصب كور، پيش‏داورى‏ها، خودباختگى، نفاق، بيمارى دل، شرك باطنى، معاصى و... .
2- آشنايى با علوم عربيت:
الف - صرف، نحو، لغت، بلاغت: زبان قرآن عربى است. با احاطه به رمز و راز اين زبان، مى‏توان زمينه فهم آن را فراهم ساخت. رسول خدا(ص) فرمود: «اعربوا القرآن والتمسوا غرائبه.» (56) به همين دليل، مستشرقان به طور كلى، به انحراف افتاده‏اند. (57)
ب - بايد دانست كه جا به جايى كلمات قرآن به هيچ وجه امكان‏پذير نيست (58) و لغزش‏هاى فراوانى از مفسران در اين زمينه رخ داده است.
ج - شناخت مواضع تقديم و تاخير موضوعات: مانند: تقدم امر به معروف بر نهى از منكر يا هجرت بر جهاد يا صفح بر جهاد يا تزكيه بر تعليم يا ولاية الله بر ولاية المؤمن و... .
د - بررسى ارتباطات آيات با يكديگر: بيش‏ترين لغزش مفسران در همين زمينه است.
ه - تفسير آيات به كمك يكديگر: در اين باره، به طور مفصل بحث‏شد.
و - توجه به قانون جرى و اطباق;
ز - توجه به تاريخ نزول آيات;
ح - شناخت اسباب نزول;
ط - آشنايى با محكمات و متشابهات;
ى - شناخت كامل ناسخ و منسوخ;
ك - تفسير موضوعى;
ل - نقد و بررسى اقوال مفسران;
م - شناختن مواضيع علوم قرآن - به طور كلى;
ن - رعايت مبهمات لفظى قرآن، پرهيز از تفسير به راى و تطبيق آن با پيش‏فرض‏ها و اهداف خود;
س - رعايت‏خصوصيات صناعتى (آن‏چه در علوم اصول الفقه در بحث دليليت‏بررسى مى‏شود) و ناسخ (59) و منسوخ (60)
3- مراجعه به مجارى وحى (ثقلين): (61) اين مطلب به تفصيل مورد بررسى قرار گرفت و چنين نتيجه‏گيرى شد كه به حكم كتاب و سنت متواتر رسول خدا(ص) و عقل، امت اسلامى در مقام فهم كتاب و سنت و شكل كلى دين و احكام جزئى آن، در همه مراحل و ادوار، بايد به عترت رسول خدا(ص)، كه حاملان علوم آن حضرت‏اند، مراجعه نمود.